तंत्रज्ञ जीनियस

सुरुवातीला मनोविकास प्रकाशनानं माझी ‘तुमचे आमचे सुपरहिरो’ या मालिकेत अरविंद गुप्ता, डॉ. प्रकाश आमटे, डॉ. अनिल अवचट, डॉ. आनंद नाडकर्णी, अच्युत गोडबोले, डॉ. ज्ञानेश्वर मुळे आणि डॉ. रवी बापट अशी सात पुस्तकं स्वतंत्रपणे प्रकाशित केली आणि या पुस्तकांना वाचकांनी खूप चांगला प्रतिसाद दिला. त्यानंतर ‘कॅनव्हास’ या चित्र-शिल्प कलेवरच्या ६०८ पानी पुस्तकानंतर आम्ही - मी आणि अच्युत गोडबोले यांनी - ‘जीनियस’ ही मालिका वैज्ञानिक, गणितज्ञ, शिक्षणतज्ज्ञ, तंत्रज्ञ, समाजसुधारक अशा  ७२ जगप्रसिद्ध दिग्गज व्यक्तींना घेऊन एका वेळेस १२ व्यक्तींना घेऊन करायचं ठरवलं. पहिल्या टप्प्यात  जगप्रसिद्ध १२ वैज्ञानिक ज्यात गॅलिलिओ, न्यूटन, आईन्स्टाईन, स्टीफन हॉकिंग, जेन्नर, फ्लेमिंग, रॉबर्ट कॉख, लुई पाश्चर, लीझ माईट्नर, मेरी क्युरी, रॉबर्ट ओपेनहायमर आणि रिचर्ड फाईनमन असे सामील झाले. 

‘जीनियस’ च्या पहिल्या १२ पुस्तिका वाचल्यानंतर या मालिकेतले पुढले ‘जीनियस’ आम्हाला कधी वाचायला मिळणार अशी विचारणा वाचकांकडून वारंवार होऊ लागली. त्यातही त्यांनी हे जीनियस भारतीय असावेत असा आग्रह धरल्यामुळे आम्ही वाचकांच्या मागणीला मान देत दुसर्‍या टप्प्यातले १२ शास्त्रज्ञ/गणितज्ञ/तंत्रज्ञ हे भारतीय निवडले. यात आर्यभट/ भास्कराचार्य असे प्राचीन भारतीय, जगदीशचंद्र बोस, विश्वेश्वरैया, मेघनाद साहा, रामानुजन, सी. व्ही. रामन, डी. डी. कोसंबी, होमी भाभा, चंद्रशेखर, एम. एस. स्वामीनाथन, लॉरी बेकर आणि डॉ. जयंत नारळीकर असे सामील झाले. प्रत्येकाचे शोध वेगळे आणि आयुष्यातले चढउतार वेगळे. प्रत्येकाच्या संशोधनाचा प्रांत वेगळा आणि प्रदेशही वेगळा! जीनियसच्या पहिल्या भागाप्रमाणेच वाचकांनी या दुसर्‍या भागालाही भरभरून प्रतिसाद दिला. 

जीनियसच्या या दोन टप्प्यानंतर आता ‘तंत्रज्ञ जीनियस’ हा या मालिकेतला तिसरा भाग आपल्या हाती देताना खूप आनंद होत आहे. तंत्रज्ञानाच्या क्रांतीमुळे आपलं सगळ्यांचं जगणं आमूलाग्र बदललं आहे, नव्हे तंत्रज्ञान आता आपल्या जगण्याचा अविभाज्य भाग बनलं आहे. अशा वेळी आपल्या जीवनातला अंधार खर्‍या रीतीनं दूर करणारा एडिसन इथं भेटला. दिव्याचा शोध लावून त्यानं मानवजातीवर अगणित उपकारच केले. एडिसनचे अथक प्रयत्न, अनेकदा आलेलं अपयश, तरीही चिकाटी न सोडता मिळालेलं यश बघून मन स्तिमित झालं. मात्र हीच वीज प्रत्यक्षात आणण्यासाठी, किफायतशीर करण्यासाठी आणि त्यातले धोके टाळून ती उपयुक्त करण्यासाठी ज्यानं आयुष्यभर प्रयत्न केले तो निकोला टेस्ला याचे आपण कधीच उतराई होऊ शकणार नाहीत. मात्र हा माणूस जगापासून, प्रसिद्धीपासून दूरच राहिला. खरं तर उपेक्षित राहिला म्हणावं लागेल. त्याचं योगदान एडिसनइतकंच किंबहुना अधिक होतं, त्यामुळे तोही या मालिकेत सामील झाला. पूर्वी दूरवरच्या लोकांना निरोप देण्यासाठी दवंडी पिटवत, कबुतरं पाठवत, खास निरोपेही धाडले जात. काही वेळा तर जगभर यासाठी अनेक गमतीदार प्रयोग केले गेले. मात्र अ‍ॅलेक्झांडर ग्रॅहम बेल नावाचा एक तंत्रज्ञ आला आणि त्यानं टेलिफोनचा शोध लावून माणसांचा एकमेकांशी थेट संवाद करवून दिला. माणसाचं जगणं सोपं झालं. आपण सगळ्यांनीच लहानपणी परीकथा वाचल्या आणि त्यात रमून गेलो. आपल्याला परीप्रमाणे पंख असते, तर आपणही उडत कुठेही गेलो असतो असं कितीदातरी वाटून गेलं. मात्र आपलं अधुरं राहिलेलं स्वप्न राईट बंधूंनी विमानाचा शोध लावून पूर्ण केलं. 

यानंतर जीनियस लिहिताना रेडिओचा शोध लावणारा मार्कोनी भेटला. ‘रेडिओ’ या छोट्याशा डब्यासारख्या वस्तूमधून माणसं बोलायला लागली, गाणी गायला लागली, जगभरातल्या बातम्या द्यायला लागली. खरं तर मार्कोनीच्या आधी जगदीशचंद्र बोस या भारतीय शााज्ञालाच रेडिओच्या शोधाचं श्रेय मिळालं असतं, मात्र त्यांची स्वतःची पेटंट घेण्यामागची तत्वं आड आली आणि याचं श्रेय पुढे गुगलिएल्मो मार्कोनीला मिळालं. रेडिओनंतर आपल्या आयुष्यात दूरदर्शननं म्हणजेच टेलिव्हीजननं प्रवेश केला. जॉन लागी बेअर्ड हाच जणू काही महाभारतातला संजयच्या भूमिकेतून टेलिव्हीजनच्या किंवा इडियट बॉक्सच्या रूपानं अवतरला आणि आपल्याला ‘ऑखो देखा हाल’ दाखवू/ऐकवू लागला. यानंतरच्या काळात आधुनिक कम्प्य्ाुटर सायन्सचा पितामह असं ज्याला म्हटलं गेलं, तो अ‍ॅलन मॅथिसन ट्युरिंग आला. तो एक गणितज्ञ (मॅथेमॅटिशियन), लॉजिशियन, तत्वज्ञ (फिलॉसॉफर), मॅथेमॅटिकल बायॉलॉजिस्ट तर होताच, पण  कूटलेखन विश्लेषण (क्रिप्टेनालेसिस) याच्या आधारावर त्यानं एनिग्मा यंत्र आणि लॉरेज एस झेड ४०/४२ या कोडला ब्रेक केलं आणि संपूर्ण जगाला महाय्ाुद्धातल्या महाभयंकर विनाशापासून वाचवलं.  त्याच्याच पुढलं पाऊल स्टीव्ह जॉब्जनं उचललं आणि अ‍ॅपलची निर्मिती करून त्यानं संगणकाचं आधुनिक ज्ञान आपल्या पुढ्यात आणून ठेवलं. 

खरं तर तंत्रज्ञानाच्या विश्वातली ही सगळी जादुई क्रांतीच होती. बिल गेट्स आला आणि मायक्रोसॉफ्टची निर्मिती करून त्यानं संगणक वापरायला सोपा केला. दुनिया मेरी मुठ्ठीमे प्रमाणे सगळं जग खरोखरंच आपल्या एका संगणकात मावलं होतं. जेफ बेझॉस या तरुणानं अ‍ॅमेझॉन ही कंपनी सुरू करून जगभरातली पुस्तकं असोत, सौदंर्यप्रसाधनं असोत, फर्निचर असो वा पोशाख असो कुठलीही वस्तू तुम्ही मागावी आणि अ‍ॅमेझॉननं ती तुम्हाला घरपोच द्यावी अशी सोय उपलब्ध करून दिली. आज अ‍ॅमेझॉन ही जगभरातली अग्रेसर कंपनी आहे. तसंच जगभरातलं माहितीचं, ज्ञानाचं आयतं भांडार गुगलच्या लॅरी पेज आणि सर्गी ब्रिन या दोन य्ाुवकांनी जगभरातल्या लोकांसाठी खुलं केलं. संवादासाठी टेलिफोन अधुरा वाटायला लागला, तेव्हा न मागता आपली झोळी भरली जावी तसं मार्क झुकरबर्ग या तरूणानं फेसबुकचं माध्यम उपलब्ध करून जगभरातल्या मंडळींना एकत्र आणलं एकमेकांचा मित्र बनवलं. अनेकांचं एकाकीपण या माध्यमामुळे दूर झालं. 

या सगळ्याच तंत्रज्ञांनी मानवजातीच्या कल्याणासाठीच हे शोध लावले. मात्र या शोधांचा, या माध्यमांचा आपल्या हितासाठी वापर करायचा की आपणच आपलं अहित साधायचं याचा विचार प्रत्येकानं करायला हवा. कुठल्याही गोष्टीचा अतिरेकी वापर हा अनर्थ घडवतो. त्यामुळे प्रत्येकानं या सगळ्या साधनांचा, माध्यमांचा सम्यकपणे विचार करून वापर करावा आणि आपलं जगणं सुखकर बनवावं. त्यासाठी जग जवळ आणणार्‍या या बाराही तंत्रज्ञांचे आपण कायमचे उतराई आहोत. 

या बारा तंत्रज्ञ जीनियसचं आयुष्य, त्यांचा संघर्ष, त्यांच्या आयुष्यातले चढउतार, यश-अपयश, सगळं काही आपल्यासमोर आम्ही उलगडण्याचा प्रयत्न केला आहे. नेहमीप्रमाणेच आपल्याला सोप्या, रंजक आणि तरीही अभ्यासपूर्ण तर्‍हेनं द्यायचा आमचा प्रयत्न आहे. 

तंत्रज्ञ जीनियस लिहिताना अच्युत गोडबोले यांनी खूपच मोलाची मदत केली, म्हणूनच हे तीन भागातले तंत्रज्ञ जीनियस आपल्यासमोर येऊ शकले. त्यांचा व्यापक द़ृष्टिकोन, जगभरातल्या अनेक क्षेत्रातलं ज्ञान आणि अफाट वाचन याचा तंत्रज्ञ जीनियसचे तिन्ही भाग लिहिताना खूपच उपयोग झाला. सध्या अमेरिकेत असलेले आयटी क्षेत्रात काम करणारे अजिंक्य/अश्विनी देशमुख यांनी लिखाणासाठी अनेक संदर्भ पुरवले, व्हिडिओ कॉलद्वार वेळोवेळी चर्चा केली त्याबद्दल त्यांचे आभार. तंत्रज्ञ जीनियसच्या लिखाणात अपूर्व देशमुख हा स्वतः सॉफ्टवेअरच्या क्षेत्रात कार्यरत असल्यानं त्यानंही लिखाणातली अचूकता तपासली. माझे मित्र यमाजी मालकर, सधीर महाबळ, डॉ. सुवर्णसंध्या धुमाळ, आसावरी कुलकर्णी, मीनाक्षी मोरे, दिनेश/ज्योती अदलिंग, सजल कुलकर्णी आणि आशा साठे यांनी वेळोवेळी प्रोत्साहन देत माझं लिखाण पूर्ण कसं होईल हे बघितलं त्याबद्दल मी त्यांच्याबद्दलची कृतज्ञता व्यक्त करते. 

तंत्रज्ञ जीनियसची निर्मिती करणारी मनोविकासची टीम याही वेळी तितक्याच उत्साहाने सज्ज होती. गणेश दीक्षित हा तरूण तर आमचं पुस्तक ही त्याचीच जबाबदारी असल्याप्रमाणे अतिशय तत्परतेनं काम पूर्ण करतो. तंत्रज्ञ जीनियसच्या तिन्ही संचाची मुखपृष्ठं आणि आतली मांडणी ही गिरीश सहाबुद्धे यांनी अतिशय सुरेख केली आहे त्याबद्दल त्यांचे मनःपूर्वक आभार! मनोविकासचे सर्वेसर्वा अरविंद पाटकर, आशिश पाटकर हे उत्कृष्ट निर्मिती, उत्कृष्ट वितरण नेहमीच करतात. याही वेळी त्यांनी पुस्तक देखणं कसं होईल याकडे विशेषत्वानं लक्ष दिलं, त्याबद्दल त्यांचेही मनःपूर्वक आभार.

माझ्या सर्वच पुस्तकांना भरभरून प्रतिसाद देणारे माझे वाचक, स्नेही आणि मित्र-मैत्रिणी, या सगळ्यांच्या प्रोत्साहनामुळे, प्रतिसादामुळे आणि प्रेमामुळेच तंत्रज्ञ जीनियस आपल्या हाती देताना खूप आनंद होतो आहे. आपल्या सर्वांचेही खूप खूप आभार! जरूर वाचा ‘तंत्रज्ञ जीनियस’!

आपल्या प्रतिक्रियेच्या प्रतीक्षेत, 
दीपा देशमुख